Święto Konstytucji 3 Maja
3 Maja Polacy na całym świecie obchodzą święto narodowe upamiętniające przyjęcie w 1791 r. pierwszej w Europie i drugiej na świecie spisanej konstytucji.
Pomimo że dokument ten został podpisany 230 lat temu, to nadal niesie on wiele uniwersalnych przesłań i jest wzorem konsensusu między zwaśnionymi politycznymi stronami. Jej twórcy wykazali się wyobraźnią oraz długofalowym myśleniem i działaniem dla dobra kraju. Konstytucja 3 Maja była silnym impulsem pobudzającym społeczną świadomość potrzeby zmian w funkcjonowania państwa, dawała też nadzieję na reformy. Konstytucja była cywilizacyjnym osiągnięciem obywateli Rzeczpospolitej Obojga Narodów, ważną kartą wspólnej historii Polski i Litwy. Stała się też wzorem dla innych państw.
Postanowienia Konstytucji 3 Maja –
najważniejsze punkty Konstytucji
Konstytucja 3 Maja autorstwa Jana Matejki. Najsłynniejszy obraz poświęcony uchwaleniu konstytucji przedstawia marszałka Sejmu Wielkiego Stanisława Małachowskiego, prezentującego zebranym ustawę.
Konstytucja ogłoszona w Polsce 3 maja 1791 r. była pierwszą tego typu ustawą w Europie i drugą na świecie, po konstytucji amerykańskiej z 1787 r. Stanowiła ona główny cel reform przeprowadzanych przez ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jej najważniejszym zadaniem była reforma systemu politycznego kraju i ograniczenie wolności szlacheckiej. Była symbolem zmian, które miały zapewnić powodzenie i rozwój Rzeczpospolitej. Niestety konstytucja upadła wraz z rozbiorami Polski.
Postanowienia Konstytucji 3 maja – okoliczności ogłoszenia
Wojny XVII w. poważnie osłabiły Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Kraj w osiemnaste stulecie wkroczył wyniszczony zewnętrznie i wewnętrznie. Podwójna elekcja, późniejsza wojna północna ujawniły wszystkie problemy, z jakimi zmagały się Polska i Litwa.
Powszechne praktykowanie prawa liberum veto, uniemożliwiało przeprowadzanie reform. Zastosowanie tego prawa nawet pod koniec obrad unieważniało wszystkie przegłosowane już ustawy. Szczyt obstrukcji sejmowej przypadł na rządy Augusta III Sasa z dynastii Wettynów – w trakcie 30 lat jego rządów (1733 -1763) na 34 zwołane sejmy 33 zostały zerwane poprzez liberum veto. Jedyny sejm, którego obrady nie zostały zerwane był sejmem elekcyjnym, na nim liberum veto nie mogło być stosowane. W 1764 r., 25 listopada – ponad rok po śmierci poprzednika – po interwencji carycy rosyjskiej, Katarzyny II, na króla polskiego wybrany został jeden z mniej znaczących kandydatów – Stanisław August Poniatowski. Główne zadania, jakie postawił przed sobą 32-letni wówczas król, skupiały się na przeprowadzeniu reform wewnątrz kraju. Już sam fakt, że sejmy konwokacyjny i elekcyjny ustaliły, że ustalone przez nie konstytucje nie będą wymagały akceptacji przyszłego monarchy, podkreślał znaczenie sejmu w programie przyszłych reform. Stanisław August za najważniejsze ze swoich zadań w początkowym okresie rządów uznał stworzenie jednego, nierozdzielnego państwa, co miało wzmocnić pozycję Rzeczpospolitej Obojga Narodów na arenie międzynarodowej.
Postanowienia Konstytucji 3 maja – obrady Sejmu Wielkiego i ogłoszenie Konstytucji 3 maja
Zgodnie ze zwyczajem w 1788 r. w pierwszy poniedziałek po dniu św. Michała, który przypadł wówczas 6 października, rozpoczęto obrady sejmowe. Posiedzenie miało tradycyjnie trwać 6 tygodni, jednak przedłużyło się do 4 lat. Obrady przeszły do historii pod nazwą Sejmu Wielkiego (albo Sejmu Czteroletniego), a dzień ogłoszenia jego najważniejszych postanowień obchodzony jest dziś jako święto państwowe.
Sejm Wielki obradował jako sejm skonfederowany, co oznaczało, że nie działała na nim zasada liberum veto, a wszelkie decyzje podejmowane były większością głosów. Z czasem w obrady „włączył się” cały kraj – propozycje reform krążyły nie tylko po Warszawie, ale i po prowincjach. Swoje pomysły zgłaszali przedstawiciele średniej szlachty, która dotąd pozostawała w cieniu magnaterii, a także mieszczan – Ustawę o miastach włączono ostatecznie w treść Konstytucji.
Ogłoszenie Konstytucji 3 maja zaskoczyło nie tylko kraj, ale i całą Europę. Wydanie dokumentu porównano do przeprowadzenia rewolucji bez ofiar. Ale także okoliczności jej ogłoszenia budziły szereg zastrzeżeń wśród jej przeciwników. Poddana została głosowaniu przy dużej nieobecności nieprzychylnych jej posłów, którzy nie zdążyli jeszcze powrócić na obrady po przerwie wielkanocnej. Nie wydrukowano jej projektu i nie pozostawiono posłom czasu do zapoznania się z nią. Obrady nad konstytucją trwały około siedmiu godzin. Społeczeństwu przedstawiono Ustawę jako ratunek przed planowanymi rozbiorami kraju, nadając jej od razu symboliczne znaczenie – gwarancji utworzenia nowoczesnego państwa.
Zaprzysiężenie Konstytucji 3 Maja autorstwa Piotra Norblina. Zaprzysiężenie Ustawy rządowej odbyło się na Zamku Królewskim w Warszawie, w Sali Senatorskiej, gdzie obradował Sejm Wielki.
Ostatecznie Konstytucja obowiązywała przez niewiele ponad rok. W 1792 przeciwnicy ustawy zawiązali konfederację targowicką i zwrócili się o pomoc do carycy Katarzyny II, która poleciła swoim wojskom wkroczyć na ziemie Rzeczpospolitej. Król został zmuszony do przystąpienia do konfederacji. Wkrótce nastąpił II rozbiór Polski.
Postanowienia Konstytucji 3 maja – najważniejsze postanowienia ustawy
Karta tytułowa Konstytucji 3 Maja
Główne postanowienia, jakie zostały wprowadzone na mocy ustawy 3 maja 1791r. to:
-
naród uznawano za suwerena kraju,
-
zniesienie wolnej elekcji,
-
ustanowienie dziedzicznej monarchii konstytucyjnej, następcą Stanisława Augusta Poniatowskiego miał zostać Fryderyk August Wettyn,
-
zlikwidowanie artykułów henrykowskich i pacta conventa,
-
król miał nominalnie sprawować funkcję naczelnego wodza,
-
monarcha miał prawo mianowania oficerów, urzędników, senatorów oraz biskupów,
-
władca nie był odpowiedzialny przed sejmem, ale jego decyzje wymagały kontrasygnaty (potwierdzającego ich ważność podpisu) odpowiedniego ministra,
-
wprowadzenie trójpodziału władzy na:
-
ustawodawczą, składającą się z izby poselskiej (w skład której wchodziło 204 posłów wybieranych na 2-letnią kadencję) i senatu (tworzonego ze 132 senatorów),
-
wykonawczą, tworzoną przez króla i Straż Praw (król miał przewodniczyć Straży Praw, pełnić funkcję szefa rządu i posiadać prawo inicjatywy ustawodawczej),
-
sądowniczą, ustanawiającą odrębne sądy dla szlachty, mieszczan i chłopów oraz Trybunał Koronny,
-
-
decyzje sejmu podejmowane drogą głosowania – większością głosów,
-
zniesienie liberum veto,
-
obowiązek zwoływania sejmu co 2 lata (z zastrzeżeniem stałej gotowości sejmu do pojawienia się na nagłych obradach w razie takiej konieczności),
-
zwoływanie co 25 lat specjalnego sejmu konstytucyjnego, mającego możliwość wprowadzania zmian w ustawie zasadniczej,
-
zacieśnienie więzi między Rzeczpospolitą a Litwą poprzez zniesienie podziału na oba kraje,
-
odebranie prawa głosu i decydowania o sprawach państwowych gołocie – szlachcie nieposiadającej ziemi,
-
religia katolicka stawała się religią państwową, jednocześnie zachowując powszechną tolerancję religijną i wolność wyznania,
-
zakaz zawiązywania konfederacji,
-
zakaz posiadania prywatnych wojsk,
-
wzięcie chłopów pod opiekę państwa.
Autor: Aleksandra Drążek-Szychta
Bibliografia:
-
Augustyniak U., Historia Polski 1572 – 1795, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008
-
Grześkowiak-Krwawicz A., Konstytucja 3 maja 1791 r. na podstawie tekstu uchwały rządowej z archiwum Sejmu Czteroletniego przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, http://agad.gov.pl/wp-content/uploads/2018/12/Konstytucja-3-maja_PL-v5.pdf (dostęp: 26 marca 2021)
-
Łojek J., Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja. Polityka zagraniczna Rzeczpospolitej 1787 – 1792, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1986
-
Staszewski J., August III Sas, Ossolineum, Wrocław 1989
-
Zienkowska K., Stanisław August Poniatowski, Ossolineum, Wrocław 20